Kiedy ból wyłącza z życia, to nie „norma”. Silne, nawracające dolegliwości miesiączkowe, ból podczas współżycia czy wypróżnień mogą wskazywać na endometriozę. Poniżej zebraliśmy aktualne, oparte na wytycznych informacje o diagnostyce, farmakoterapii, fizjoterapii i sytuacjach, w których warto rozważyć leczenie zabiegowe — z myślą o komforcie, zdrowiu metabolicznym i płodności.
→ Umów konsultację: bodymove.pl/ginekologia · Dodatkowe materiały: ginekolog-warszawa.pro
Bolesne miesiączki (dysmenorrhoea) dotyczą nawet większości miesiączkujących, ale ból o natężeniu umiarkowanym–dużym, utrzymujący się mimo leczenia objawowego, z towarzyszącym bólem przy współżyciu czy wypróżnieniach — to czerwone flagi. Endometrioza dotyczy ok. 10% osób w wieku rozrodczym i może wpływać nie tylko na jakość życia, lecz także na płodność oraz ryzyko współchorobowości bólowych (np. zespół bólowy miednicy, nadwrażliwość trzewna). Nowe rekomendacje (ESHRE 2022, NICE 2025) kładą nacisk na wczesne rozpoznanie kliniczne i wdrożenie leczenia, nawet zanim dojdzie do potwierdzenia chirurgicznego. PMC+1
Silne bóle miesiączkowe (często rozpoczynające się na 1–2 dni przed krwawieniem, narastające w 1–2 dobie krwawienia).
Dyschezja (ból przy wypróżnieniu, zwłaszcza w czasie miesiączki), ból przy oddawaniu moczu w czasie krwawienia.
Dyspareunia głęboka (ból podczas współżycia, zwłaszcza „głęboki”, punktowy).
Ból przewlekły miednicy — stały lub przerywany ≥3–6 miesięcy. W definicjach bólu przewlekłego miednicy towarzyszyć mogą objawy z pęcherza, jelita, mięśni dna miednicy oraz komponenta nadwrażliwości bólowej. NCBI+1
Co powinno zaniepokoić?
Ból wymagający regularnego stosowania silnych leków przeciwbólowych lub powodujący absencje w pracy/szkole.
Dolegliwości nasilające się z miesiąca na miesiąc.
Ból w konkretnych lokalizacjach (np. prawy dół biodrowy, okolica krzyżowa) połączony z innymi objawami: wzdęcia, biegunki/zaparcia, krwawienie z odbytu w czasie miesiączki (rzadziej).
Plamienia przedmiesiączkowe, skrócenie cyklu (częstsze krwawienia), długie miesiączki (≥7 dni).
Objawy adenomiozy (siostrzanej jednostki): bardzo obfite miesiączki, ból „rozlany” w miednicy, uczucie „ciężkości” macicy; adenomioza bywa współistniejąca z endometriozą i wpływa na dobór leczenia.
Endometrioza może współistnieć z zaburzeniami owulacji, powodować zrosty i ograniczać rezerwę jajnikową (torbiele endometrialne/„czekoladowe” w jajniku). U części pacjentek wpływa na implantację.
Nie każda endometrioza powoduje niepłodność — ale czas starań i wiek są kluczowe dla decyzji (np. o chirurgii, IVF czy strategii „najpierw farmakoterapia, potem działania prokreacyjne”). Wytyczne podkreślają indywidualizację postępowania. PMC
Szczegółowy wywiad o charakterze bólu, zależności od cyklu, dolegliwościach jelitowych/moczowych, historii rodzinnej.
Badanie ginekologiczne (czasem w tym badanie per rectum) pomaga wykryć tkliwość sklepienia tylnego, guzowatość więzadeł krzyżowo-macicznych, unieruchomienie macicy.
USG przezpochwowe to badanie pierwszego rzutu. Doświadczony sonografista jest w stanie rozpoznać torbiele endometrialne, a także endometriozę głęboko naciekającą (DIE) w przegrodzie odbytniczo-pochwowej, w ścianie jelita, w pęcherzu czy przy więzadłach krzyżowo-macicznych. W ostatnich latach ustandaryzowano protokoły badania (IDEA), co poprawiło trafność diagnostyczną. pubs.rsna.org+1
Rezonans magnetyczny (MRI) bywa przydatny do mapowania zmian głębokich i planowania leczenia operacyjnego (zwłaszcza jelit/pęcherza). Meta-analizy dla DIE w odcinku odbytniczo-esiczym pokazują wysoką czułość i swoistość zarówno TVUS, jak i MRI — dobór zależy od doświadczenia ośrodka i przewidywanego zasięgu choroby. PMC
Współczesne wytyczne nie wymagają laparoskopii do samego rozpoznania endometriozy u pacjentki z typowymi objawami i potwierdzeniem obrazowym (USG/MRI). Jest ona zastrzeżona dla przypadków niejednoznacznych, gdy planujemy leczenie chirurgiczne (np. usunięcie torbieli endometrialnej, resekcję ognisk DIE) albo gdy mimo optymalnej farmakoterapii utrzymują się objawy/niepłodność. PMC
CA-125 może być podwyższone, ale nie jest testem rozstrzygającym — ma ograniczoną swoistość i nie służy do screeningu.
Markery stanu zapalnego (CRP) i morfologia mogą pomóc w różnicowaniu z innymi przyczynami bólu.
Skale bólu / kwestionariusze (np. NRS, BPI, EHP-30) pomagają monitorować efekty leczenia, a dzienniczek objawów ułatwia decyzje terapeutyczne.
W leczeniu bólu związanego z endometriozą zalecenia ESHRE/NICE wskazują dwie równoległe ścieżki: leczenie farmakologiczne (hormonalne i przeciwbólowe) oraz strategie niefarmakologiczne (fizjoterapia, modyfikacja stylu życia, wsparcie psychologiczne). Wybór zależy od celu pacjentki (zachowanie/odzyskanie płodności vs. kontrola bólu), nasilenia objawów i rozmieszczenia zmian. PMC+1
1) Złożone tabletki antykoncepcyjne (COC) / estrogen-progestagen
Stosowane ciągle (bez przerw) lub w schemacie przedłużonym zmniejszają krwawienie i ból miesiączkowy, stabilizują endometrium.
Dobre w leczeniu dysmenorrhoea i dyspareunii; w adenomiozie często preferuje się schematy ciągłe.
Opcja dla kobiet nieplanujących ciąży w najbliższym czasie. (Należy ocenić czynniki ryzyka zakrzepicy przed włączeniem).
2) Progestageny (monoterapia)
Dienogest, octan medroksyprogesteronu, noretysteron, LNG-IUS (wkładka hormonalna) — hamują proliferację ektopowego endometrium i redukują ból.
Często lepiej tolerowane niż COC u pacjentek z przeciwwskazaniami do estrogenów. Dienogest ma solidne dowody skuteczności w bólu i nawrotach.
LNG-IUS bywa szczególnie pomocna przy współistniejącej adenomiozie (kontrola krwawień i bólu). PMC
3) Antagoniści/agonisty GnRH
Agoniści GnRH (np. goserelina, leuprorelina) wywołują stan hipoestrogenizmu; skuteczni w redukcji bólu, ale wymagają terapii add-back (małe dawki estrogenów/progestagenów) w celu ochrony kości i jakości życia.
Antagoniści GnRH (doustni) — nowa generacja: relugolix (w terapii skojarzonej z małą dawką E2+NETA), linzagolix (wraz z HRT w zależności od dawki). W 2024–2025 relugolix w schemacie złożonym został dopuszczony w UK/UE do leczenia bólu endometriozy; NICE w 2025 r. zatwierdził także linzagolix jako opcję dla części pacjentek w NHS w Anglii. Zaletą jest doustny tryb, szybkie działanie i możliwość szybkiego odstawienia przy działaniach niepożądanych. Nie są to leki dla osób aktywne starających się o ciążę — omówimy plan prokreacyjny przed decyzją. The Guardian+3European Pharmaceutical Review+3European Medicines Agency (EMA)+3
W codziennej praktyce zaczynamy od COC lub progestagenów; jeśli odpowiedź jest niewystarczająca lub przeciwwskazana — rozważamy GnRH (agonista/antagonista) z właściwą osłoną.
NLPZ (ibuprofen, naproksen, diklofenak) — najlepiej zacząć 1–2 dni przed miesiączką i kontynuować w pierwszych dobach krwawienia.
Paracetamol jako uzupełnienie lub alternatywa.
W bólach przewlekłych z komponentą neuropatyczną: trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, SNRI (duloksetyna) czy gabapentynoidy mogą pomóc wybranym pacjentkom — decyzje podejmujemy ostrożnie, oceniając profil korzyści-ryzyka i cele leczenia.
Leczenie objawowe jelit/pęcherza (np. spazmolityki, modyfikacja diety FODMAP u pacjentek z cechami IBS).
Cele chirurgii:
usunięcie/ablacja ognisk i przywrócenie anatomii (uwolnienie zrostów),
wycięcie torbieli endometrialnych (endometriom),
resekcja zmian DIE w jelicie/pęcherzu/ureterze, jeśli powodują objawy lub powikłania,
wspomaganie płodności (u części pacjentek poprawa naturalnej koncepcji lub przygotowanie do IVF).
Kiedy rozważyć zabieg?
Nieskuteczność optymalnej farmakoterapii,
Nasilone objawy jelitowe/moczowe (krwawienia z odbytu przy miesiączce, zwężenie jelita, wodonercze wtórne do ucisku),
Duże torbiele jajnika (zwykle ≥3–4 cm), zwłaszcza gdy szybko rosną lub utrudniają dostęp do pęcherzyków w IVF,
Plany prokreacyjne — u niektórych pacjentek chirurgia może zwiększyć szanse naturalnej ciąży; jednocześnie każda operacja jajnika może obniżać rezerwę jajnikową, dlatego decyzja powinna zapaść po rozmowie o AMH, wieku i „oknie płodności”. Wytyczne ESHRE wskazują na potrzebę podejścia spersonalizowanego. PMC
Rodzaj zabiegu:
Laparoskopia (techniki oszczędzające zdrową tkankę jajnika), resekcja segmentalna jelita lub „shaving” zmiany śluzówkowej (w DIE) — wybór zależy od lokalizacji. Kluczowe jest doświadczenie zespołu multidyscyplinarnego (ginekolog, chirurg kolorektalny, urolog) w ośrodkach referencyjnych.
Po operacji:
u osób nieplanujących ciąży zaleca się kontynuację terapii hormonalnej (np. progestagen, COC, LNG-IUS) w celu zmniejszenia nawrotów bólu i ryzyka nawrotu choroby;
przy planach ciąży — strategia jest indywidualna (obserwacja vs. szybkie przejście do IVF).
Nie ma „diety cud”, ale wiele pacjentek zgłasza poprawę po ograniczeniu wysoko przetworzonej żywności, redukcji cukrów prostych i zadbanie o błonnik; u części — po czasowym low-FODMAP (przy współistnieniu objawów jelitowych).
DHA/EPA, antyoksydanty (np. witamina E) — dowody umiarkowane; mogą wesprzeć redukcję stanu zapalnego, ale nie zastąpią leczenia pierwszej linii.
Probiotyki i prebiotyki — temat rozwojowy; jeśli dominują objawy jelitowe, ich włączenie rozważamy razem z dietetykiem klinicznym.
Regularna aktywność fizyczna moduluje progi bólowe i poprawia samopoczucie; zalecane 150–300 min/tydz. aktywności tlenowej + 2 dni treningu oporowego.
Sen 7–9 godzin / doba; higiena snu pomaga w regulacji układu bólowego.
Techniki mind–body (oddech, relaks, uważność) mogą zmniejszać odczuwanie bólu i lęk antycypacyjny.
U części pacjentek utrwalony ból prowadzi do nadmiernego napięcia mięśni dna miednicy (MPFD). Fizjoterapia uroginekologiczna (praca manualna, biofeedback, trening rozluźniający, reedukacja nawyków) może znacząco zmniejszyć dyspareunię i ból przewlekły, szczególnie w połączeniu z leczeniem hormonalnym i analgetycznym.
Trening oddechowy, mobilizacja blizn (po cięciu cesarskim/operacjach), nauka pozycji defekacyjnych — drobne zmiany, duże efekty.
Ból przewlekły to zjawisko biopsychospołeczne: im dłużej trwa, tym większą rolę grają mechanizmy sensytyzacji ośrodkowej. Praca z psychologiem/psychoterapeutą (CBT, ACT), grupy wsparcia, psychoedukacja o neurobiologii bólu — realnie pomagają w radzeniu sobie z objawami i poprawiają przestrzeganie terapii. iasp-pain.org
Nieplanujące ciąży teraz: celem jest kontrola bólu, stabilizacja krwawień i jakości życia (hormony + fizjo + analgetyki).
Planujące ciążę: strategia zależy od wieku, AMH, czasu starań, nasienia partnera, lokalizacji zmian.
Przy łagodnych zmianach i krótkim czasie starań — można rozważyć okno obserwacji po modyfikacji stylu życia i leczeniu bólu nieantykoncepcyjnym.
Przy endometriomatach ograniczających dostęp w punkcji jajników lub przy DIE powodującej dolegliwości jelitowe — operacja może poprawić szanse naturalnej koncepcji / ułatwić IVF.
U pacjentek ≥35 lat i/lub po długim czasie nieskutecznych starań — często rekomendujemy szybsze IVF (zamiast wielokrotnych operacji), mając świadomość, że chirurgia jajników może obniżyć rezerwę.
Skuteczność IVF zależy od wieku i jakości komórek jajowych; w endometriozie wyniki bywają nieco gorsze, ale nadal dobre — szczególnie gdy wdrożono optymalne przygotowanie (kontrola bólu, ewentualne wyciszenie hormonalne przed stymulacją u wybranych pacjentek).
O operacji torbieli przed IVF decydujemy indywidualnie (ryzyko krwawienia/zakażenia podczas punkcji vs. ryzyko utraty tkanki jajnikowej).
Nowoczesne podejście to zespół: ginekolog z doświadczeniem w endometriozie, fizjoterapeut(k)a dna miednicy, dietetyk kliniczny, psycholog/psychiatra bólu, czasem chirurg kolorektalny i urolog.
Wizyta startowa: mapowanie objawów, badanie + USG, plan działań na 12–24 tygodnie (farmakoterapia + fizjo + edukacja bólu).
Kontrole: ocena skali bólu, wpływu na pracę/sen/seks, działań niepożądanych leków; modyfikacje dawki lub zmiana klasy leku (progestagen ↔ COC ↔ GnRH).
Przy braku poprawy: MRI pod kątem DIE, rozważenie konsultacji chirurgicznej w ośrodku referencyjnym.
Nasilenie i czas trwania bólu — jeśli ból uniemożliwia funkcjonowanie lub utrzymuje się po miesiączce (ból miednicy przewlekły), myślimy o endometriozie.
Objawy towarzyszące — ból przy współżyciu, wypróżnieniu, oddawaniu moczu w czasie miesiączki sugeruje ogniska głębokie.
Odpowiedź na leczenie — brak poprawy po NLPZ i „zwykłej” antykoncepcji, nawrót objawów po odstawieniu.
USG/MRI — torbiel endometrialna, cechy DIE → wysokie prawdopodobieństwo choroby.
Wykluczenia — uwzględniamy inne przyczyny CPP (adenomioza, zespół jelita drażliwego, zapalenia, zespół bolesnego pęcherza). NCBI
Czy endometrioza zawsze wymaga operacji?
Nie. U wielu pacjentek farmakoterapia (COC, progestagen, GnRH) + fizjoterapia zapewnia dobrą kontrolę bólu. Chirurgia jest rozważana przy nieskuteczności leczenia zachowawczego, w ciężkim DIE, przy dużych torbielach czy w strategii płodności. PMC
Czy endometrioza „znika” po ciąży lub menopauzie?
Objawy często łagodnieją w ciąży/po menopauzie, ale choroba nie „znika z definicji”. Po menopauzie mogą utrzymywać się zrosty i ból o innej etiologii.
Czy dieta przeciwzapalna leczy endometriozę?
Nie leczy, ale może wesprzeć leczenie (mniej przetworzonej żywności, więcej błonnika, zdrowe tłuszcze). Decyzje żywieniowe warto konsultować z dietetykiem.
Czy mogę brać leki przeciwbólowe „na stałe”?
W bólu przewlekłym planujemy strategię długofalową: leki + niefarmakologiczne metody. NLPZ stosujemy w sposób zaplanowany (np. od kilku dni przed miesiączką). Przy częstym bólu między miesiączkami szukamy innych rozwiązań (hormony, fizjo, leki neuromodulujące).
Czy antykoncepcja hormonalna „blokuje” płodność na później?
Nie, to odwracalne metody. Po odstawieniu płodność wraca do stanu wyjściowego; w endometriozie o płodności decyduje głównie wiek i zaawansowanie choroby.
Prowadź dzienniczek objawów (bóle, krwawienia, wypróżnienia, leki — skala 0–10).
Umów USG przezpochwowe u specjalisty doświadczonego w obrazowaniu endometriozy.
Zadbaj o „pakiet startowy”: NLPZ w odpowiednim schemacie, sen/ruch, pierwsze spotkanie z fizjoterapeut(k)ą dna miednicy.
Omów z lekarzem opcje hormonalne dopasowane do Twoich celów (bólowe vs. prokreacyjne).
→ W Warszawie: bodymove.pl/ginekologia · ginekolog-warszawa.pro
Diagnoza kliniczna + USG/MRI (jeśli wskazane)
Start farmakoterapii (COC/progestagen ↔ GnRH, gdy potrzeba)
Fizjoterapia dna miednicy + plan aktywności
Kontrola za 8–12 tyg. — ocena bólu, tolerancji leków, funkcjonowania
Decyzje prokreacyjne — obserwacja vs. chirurgia vs. IVF
Modyfikacja planu co 3–6 miesięcy, aż do uzyskania akceptowalnej kontroli objawów i realizacji celów (komfort/płodność)
Źródła naukowe
ESHRE 2022 – wytyczne postępowania w endometriozie (109 zaleceń: diagnostyka obrazowa, farmakoterapia, chirurgia, płodność, opieka długofalowa).
eshre.eu – Guideline overview (2022) · PMC: ESHRE guideline (2022) · PDF
NICE NG73 – Endometriosis: diagnosis and management (regularnie aktualizowane; ostatni przegląd 2025; omówienie wpływu na zasoby 2024).
NICE NG73 (strona główna) · NICE – resource impact update (2024)
Diagnostyka obrazowa DIE — standaryzacja TVUS (IDEA) i dokładność TVUS/MRI.
Radiology 2024 – TVUS accuracy per IDEA · Meta-analiza 2025: TVUS vs. MRI dla DIE odbytniczo-esiczego
Ból miednicy mniejszej — definicje i podejście biopsychospołeczne.
IASP 2022 – Chronic Pelvic Pain · StatPearls 2023 – Chronic Pelvic Pain
Terapie GnRH (antagoniści, agoniści) w bólu endometriozy — status rejestracyjny i wdrożenia w UE/UK (2024–2025).
Relugolix combo (UK/UE) – 2024 · EMA: RYEQO · NICE: linzagolix – 2025 (NHS)
Informacje dla pacjentek, oparte na ESHRE 2022.
Broszura pacjencka (PDF, 2022)
5 października, 2025 r.
5 października, 2025 r.
5 października, 2025 r.
